Samenvoeging van onderzoeksmateriaal van Pooyan Tamimi Arab en Daan Beekers (Tamimi Arab, 2017; Beekers & Tamimi Arab, 2016; Beekers, 2017).

Regisseur Ingeborg Jansen laat in de documentaire met de controversiële titel Hoger dan De Kuip (2010) zien hoe de bouw van de Rotterdamse Essalam moskee tot verdeelde reacties leidt. Over één ding is iedereen het eens: het is de grootste moskee van Europa en de minaretten reiken hoger dan de lichten van de nabijgelegen Kuip! De een vindt dit positief, de ander negatief.

Maar wat blijkt: het is een fabel. Van veel moskeeën in Europa wordt gezegd dat ze de ‘grootste van Europa’ zijn. Sommige zijn ook echt groter dan de Essalam moskee in Rotterdam. Na een simpele meting blijkt dat de minaretten van de Essalam moskee zelfs een paar meter korter zijn dan de lichtmasten van de Kuip. Waar komt dat idee van groot, groter en zelfs grotesk dan vandaan, wanneer het gaat over moskeeën in Europa?

Moskeegangers spreken zelf ook vaak over ‘de grootste moskee van Europa’. Dat is vooral een uiting van trots. De Nederlandse pluralistische samenleving biedt ruimte voor alle wereldbeelden. De scheiding tussen kerk en staat, de gewetensvrijheid én de godsdienstvrijheid die onze rechtsstaat kenmerken, zijn van oudsher bedoeld om protestanten en katholieken de vrijheid te geven hun geloof te belijden. Deze kenmerken van de rechtsstaat gelden voor alle vormen van levensbeschouwing. Behalve traditionele kerkgebouwen zien we daarom nu in ons straatbeeld ook hindoeïstische tempels, boeddhistische meditatiecentra en moskeeën. De vrijheid geeft groepen de mogelijkheid uit de marge te treden en zichzelf te laten zien in de samenleving. En mensen zijn hier trots op. De oude Essalam moskee was zo bedompt en klein, dat gelovigen (vaak de kinderen) buiten moesten bidden. Met de komst van een moskee waar alle gelovigen in zouden passen riepen velen enthousiast dat zij ‘de grootste moskee van heel Europa’ kregen. Deze kreet van blijdschap werd zonder fact checking door alle media overgenomen. Termen als ‘megamoskee’ en ‘monstermoskee’ volgden al snel voor deze en andere moskeeën in Europa. Zo staat ‘de grootste moskee van Europa’ naar zeggen in Keulen, Londen, Rome en Rotterdam. Maar de allergrootste moskee in Europa staat in Cordoba. Het is de gigantische kathedraal de Mezquita (moskee in het Spaans) die in de 8^e-9^e eeuw als moskee is gebouwd door de Moren, die toen in dat gebied de heerschappij hadden. Grootst is dus relatief en naar blijkt ook grotesk.

Veel mensen vinden de traditionele koepel en minaretten van de Essalam moskee niet in het Nederlandse straatbeeld passen. Ze vinden het een uiting van wansmaak en een sneer naar de Nederlandse cultuur. De architect van de Essalam moskee, Wilfried van Winden, is het hier niet mee eens. Bij het ontwerpen luisterde hij naar de opdrachtgevers en probeerde hij ook de idealen van pluralisme en een open samenleving door te laten schemeren. Zijn ontwerpen weerspiegelen een mondiaal ideaal. Een fusion, die juist inclusiever wordt door er niet-Westerse elementen in te verwerken. Dit eclectische idee is ook terug te zien in een ander veel besproken ontwerp van hem: het Inntel Hotel in Zaandam, ofwel de opgestapelde Zaanse huisjes.

De elementen die mensen grotesk en wanstaltig noemen bij de Essalam moskee, worden (na de bouw welteverstaan) juist geprezen in de Westermoskee in Amsterdam. Ondanks protesten voorafgaand aan de bouw, wordt nu gezegd dat daar de bakstenen goed bij de buurt passen. De buurtbewoners daar zijn blij met de komst van de moskee, die ervoor zorgt dat de wijk fijn gemengd blijft nu zich zoveel rijke autochtonen in die buurt vestigen.

De grootste moskee van Amsterdam is (echt waar) de Fatih moskee.  Deze moskee is gevestigd in een voormalige kerk op de Rozengracht, een groot gebouw met twee enorme, statige torens. In 1981 kwam dit gebouw in handen van een lokale Turks-islamitische gemeenschap, die het in gebruik nam als moskee. Sindsdien zijn op de Rozengracht figuurlijk steeds meer de deuren geopend voor zowel moslims als niet-moslims uit de wijk. Tijdens de Museumnacht laat de moskee zichzelf horen; de gebedsoproep weergalmt in de straat als kunstuiting. Verder worden er in de Fatih moskee toneelvoorstellingen, schoolexcursies en kunstexposities georganiseerd. Maar voor bezoekers was het soms lastig om de ingang te vinden.

De gebedsrichting naar Mekka is precies waar de oorspronkelijke ingang van de kerk was. Daarom was sinds de overname de ingang van de moskee een klein onopvallend deurtje aan de zijkant van het gebouw. De voormalige hoofdingang van de kerk werd verhuurd aan een paar winkels. De gedachtesprong naar schuilkerken (of in dit geval een schuilmoskee) is niet vreemd; de moskee was verstopt en viel niemand op.

Toen het pand van de Fatih moskee in 2002 gerenoveerd moest worden vonden de jonge leden uit het bestuur dit een goede aanleiding om de ingang van de moskee ook aan te passen. De tijd was rijp voor een nieuwe, meer uitgesproken ingang, waarin de eigen identiteit en trots naar buiten kon doorstralen. Aangezien het een pand met monumentale status is, kon de Fatih moskee niet zomaar een nieuwe ingang maken. De commissie die de plannen moest beoordelen heeft diverse ideeën geweigerd, zoals twee hoge glazen deuren, een romaanse boog om de huidige ingang en drie losse deuren in dezelfde stijl als de rest van het pand. De commissie gaf dus amper de mogelijkheid om de kleine ingang van de moskee aan te passen. Dat vonden de eigenaars vreemd, omdat bij de Apple-winkel op het Leidseplein wèl grote veranderingen waren aangebracht aan het monumentale pand waarin het zich vestigde. Een grotere, herkenbare ingang van de moskee was blijkbaar niet gewenst, ook al zat er een moskee ín dat grote kerkgebouw, verscholen achter winkels. Pas toen het moskeebestuur een aanvraag deed voor vergroting van de ingang in verband met de brandveiligheid keurde de commissie hun plan goed. Een seculier argument voor een seculiere organisatie. Pragmatisch denken in plaats van emotioneel.

Eén ding is duidelijk. De bouw en verbouw van moskeeën in Nederland doet een hoop stof opwaaien. Ondanks de vrijheid, het pluralisme, de tolerantie en de ontkerkelijking blijken de meeste Nederlanders (los van sociale status, huidskleur, geloofsovertuiging of gender) een mening te hebben over religieuze gebouwen. Ook mensen die geen binding hebben met zo’n gebouw hebben er vaak een mening over; zij kijken ernaar als onderdeel van het straatbeeld. De vraag is: moet de eigenaar rekening houden met al die meningen?
In ieder geval is het slim om bij de bouw van een moskee niet meer te roepen dat het om ‘de grootste moskee van Europa’ gaat. ‘De mooiste moskee van Europa’ valt wellicht beter bij het grote publiek. “In het echt kan er maar één moskee de grootste van Europa zijn, maar de verbeelding kent die beperking niet. Als de populistische verbeelding zegt dat de minaretten van de Essalam moskee hoger zijn dan de lichtmasten van De Kuip, dan is dat invloedrijker dan de feitelijke vaststelling dat dat niet zo is” (Tamimi Arab, Megamoskeeën, 2017, p. 80).