Verdieping dialoog & vraagtypen
Alle docenten zijn expert in het voeren van een onderwijsleergesprek (OLG), waarin de
klas in een klassikale setting nadenkt over een onderwerp. Een OLG werkt vooral goed
aan het begin van een onderwerp om voorkennis op te halen of bij onderwerpen met
een maatschappelijke betekenis. Deze laatste maakt sommige docenten
handelingsverlegen.

Hoe bespreek je maatschappelijk beladen onderwerpen, zonder hier meteen een
discussie of debat van te maken? “Een goede dialoog organiseren is geen sinecure. De
leraar dient zich allereerst af te vragen wat voor type dialoog hij voor ogen heeft”
(Quartel, 2020, p. 263). Wanneer het type dialoog is gekozen, helpen de vraagtypen bij
een rustige begeleiding naar dat punt waar je wil komen met de les: betekenisvol
onderwijs.

Typen dialoog
Dialoog, in tegenstelling tot discussie of debat, is een gesprekstechniek met als doel dat twee (of
meer) gelijkwaardige gesprekspartners elkaars mening proberen te doorgronden en begrijpen. Een
uitgebreidere uitleg over de dialoog en een gesprekscyclus die daarbij helpt vind je hier. De
theoretische uitleg hieronder kan gezien worden als een verdieping en gaat uit van voorkennis en
(geringe) ervaring in het dialogiseren met leerlingen. Een interreligieuze of levensbeschouwelijke
dialoog is in te delen in vier typen (Quartel, 2020):

1. De dialoog van het leven
   Nadenken over het samenleven van mensen vanuit verschillende religies en niet-godsdienstige levensbeschouwingen. Een vorm die dichtbij ‘filosoferen’ komt.
   De nadruk ligt op het gesprek.
2. De dialoog van het verstand
   Het type dat het meeste voorkomt in lessen, denk aan: inhoudelijke verschillen tussen
   levensbeschouwingen en hoe leerlingen zich hiertoe verhouden. Maar ook het aanleren van
   de vaardigheid tot het voeren van een dialoog.
   De nadruk ligt op het verstand, de kennis.
3. De dialoog van het hart
   Een ervaring/beleving gezamenlijk ondergaan en bespreken wat het met iemand doet. Dit
   type is lastig in te zetten in de klas; leerlingen verplichten mee te doen met een mogelijk religieuze activiteit kan stuiten op morele bezwaren.
   De nadruk ligt in het hart, het gevoel.
4. De dialoog met zichzelf
   Reflecteren op het eigen denken. Nadenken over wie je bent en wie je wil zijn.
   De nadruk ligt op persoonsontwikkeling.

Bij het houden van een dialoog is het niet mogelijk om meteen op levensbeschouwelijk niveau vragen
te stellen aan leerlingen. De mogelijkheid dat ze de vraag niet begrijpen of in de verdediging schieten
is groot. De leerlingen stoom je langzaam klaar via andere vraagtypen.

Vraagtypen
Het boek Verhalen vertellen en vragen stellen (Kopmels, 2020, pp. 105-124) zet verschillende
vraagtypen uiteen. Met deze verschillende vraagtypen in het achterhoofd leidt een leerkracht
makkelijker een OLG naar een uitkomst waar leerlingen op levensbeschouwelijk niveau nadenken
over een onderwerp.
In de voorbereiding begin je bij welke ‘levensbeschouwelijke vraag’ je centraal stelt in de les. Van
daaruit bedenk je de andere vragen.

Type vragen	Waarom	Specifiek of Algemeen	Concreet of Abstract	Voorbeeldvraag	Doel
Verhelderingsvragen	Informatie Verkennen	Specifiek	Concreet	Wat zijn de feiten?	Verhelderen
Ervaringsvragen	Identificatie Verbinding	Specifiek	Concreet	Heb jij wel eens?	Persoonlijke betekenisgeving Omgaan met verschillen
Betekenisvragen	Interpretatie Persoonlijk	Specifiek	Abstract	Wat betekent dit voor jou?	Persoonlijke betekenisgeving Omgaan met verschillen
Levensbeschouwelijke vragen	Verbreding Verdieping	Algemeen	Abstract	Wanneer ben je…?	Omgaan met verschillen Thuisraken in verhalen
Verwerkingsvragen	Inspiratie Irritatie	Specifiek	Abstract	Hoe kijk jij nu naar…?	Persoonlijke betekenisgeving

De volgorde van het schema aanhouden is niet noodzakelijk. Wat van belang is, is dat het OLG start
met ‘concrete vragen’. Dit helpt de leerlingen om het onderwerp te begrijpen en eventueel er zich
toe te verhouden. Vanuit hier kan de stap gezet worden naar meer ‘abstractere vragen’. De ‘levensbeschouwelijke vragen’ die volgen geven de mogelijkheid van het
specifieke onderwerp af te stappen en het gesprek breder te trekken. Zorg altijd voor een
‘verwerkingsvraag’ aan het einde, voor een goede afronding van het onderwerp.

Voorbeeld vanuit Aardrijkskunde:
Tijdens een aardrijkskundeles over klimaatverandering worden bosbranden besproken in de
methode. Op het moment van bespreken woeden grote branden in de heuvels van het westen van de
Verenigde Staten. Je wilt graag aan de theorie wat meer inlevingsvermogen toevoegen. De eerste
verhelderingsvragen beginnen met de feiten: hoe ontstaat een bosbrand, hoe kan het dat dit soort
branden moeilijk te blussen zijn? Bij de ervaringsvragen stel je de vraag of iemand weleens een
bosbrand gezien heeft en vraag je naar eventuele emoties die mensen kunnen hebben als ze een brand
meemaken. De betekenisvragen zijn in de trant van: ‘stel dat…’. Alle bovenstaande vragen gaan nog
specifiek over bosbranden. Vanaf de levensbeschouwelijke vragen heb je de mogelijkheid om de
emoties of waarden uit de antwoorden hiervoor te halen en het breder te trekken. Door bijvoorbeeld vragen te stellen over angst of het kwijtraken van dingen. Als laatste laat je via een verwerkingsvraag
leerlingen reflecteren op de antwoorden in het gesprek. Je maakt het cirkeltje rond en komt weer
terug bij de specifieke situatie van de bosbranden in de Verenigde Staten.

De dialoogvaardigheden zijn in dit gehele OLG van belang, maar komen met name aan bod bij de
betekenisvragen en levensbeschouwelijke vragen. De inhoud van deze vraagtypen hangen samen met
het type dialoog dat je kiest.

Verdiepend lezen via GRIMM
De theoretische onderbouwing van onderstaande informatie komt uit Verdiepend lezen,
Leerlingen begeleiden bij het begrijpend lezen van complexe teksten (Mortel, van de &
Ballering, 2014, pp. 147-152), tenzij anders vermeld.

“Wanneer we leerlingen verdiepend leren lezen, versterken we ook hun zelfvertrouwen om
zelfstandig complexe teksten te gaan lezen” (Mortel, van de & Ballering, 2014, p. 144). Het aanleren
van verdiepend lezen en luisteren is niet eenvoudig. Een instructiemodel, zoals GRIMM: Gradual
Release of Responsibility Instruction Model, geeft docenten en leerlingen handvatten ter
ondersteuning bij lessen waarin deze vaardigheid een rol speelt. Binnen het model verschuift de
verantwoordelijkheid voor het leren langzaam van de docent naar de leerling. Het is geen ander
model dat het directe instructiemodel, maar in het GRIMM is alleen meer aandacht voor het
verschuiven van de verantwoordelijkheden.

Ik-fase
Docentgestuurde instructie, met duidelijke lesdoelen. In deze fase wordt bij ‘modeling’ eventueel
gedifferentieerd op niveau/uitleg.

Wij-fase
De wij-fase is een vloeiend vervolg op de ik-fase, waarin modeling wordt voortgezet en overgaat in
een begeleide oefening.

Jullie-fase
In kleine door de docent samengestelde groepjes gaan de leerlingen aan de slag met een eigen stuk
tekst. Door heterogene groepjes te maken, kunnen leerlingen elkaar helpen.

Jij-fase
De leerlingen gaan individueel aan de slag met de tekst en bijbehorende oefening.

Toevoeging: Evaluatiefase
Evaluatie is geen duidelijk onderdeel van het GRIMM, maar zoals het model van SLO aangeeft een
onontbeerlijk onderdeel van een goede les. Via deze fase krijgt de docent inzicht in het geleerde van
de leerlingen. Deze fase kan ook ingezet worden als formatief moment.

Het is van belang om te weten dat het GRIMM geen vaststaande volgorde heeft in de fasen. Een
docent kan ervoor kiezen om bij de jullie-fase te starten en vanaf daar te differentiëren in modeling.
Het startpunt is afhankelijk van de beginsituatie van de klas en het al dan niet bekend zijn met
informatie, jargon en genre van de tekst.

De Kaya hiphop beweging is voor de meeste jongeren in Nederland een ver-van-hun-bed-show. Tenminste… als je het puur theoretisch benadert. Maar … wanneer een docent de theorie van Hiphop met een boodschap oppakt met dialoog als basis voor een OLG en die docent leerlingen meeneemt en steeds een stukje dieper graaft… Dan zien onze jongeren voorbij de eigen grenzen en herkennen ze universele waarden, normen, twijfels, gevoel van onmacht en trots, waar ze zich allemaal mee kunnen identificeren.

Doelen van de les:

· De leerlingen oefenen dialoogvaardigheden;

· De leerlingen herkennen maatschappelijke thema’s in Kaya hiphop;

· De leerlingen verhouden zichzelf tot maatschappelijke thema’s.

Benodigdheden:

· Videoclip Kambilolo

Voorbereiding

Kies voor het OLG een centrale vraag uit bij ‘levensbeschouwelijke vragen’, zodat je vanaf daar de andere vragen kan uitfilteren en het gesprek kan sturen.

Typen dialoog

Van de vier typen dialoog, legt deze les de nadruk op type 1 en 4. De andere typen zijn ook mogelijk, afhankelijk van de manier waarop jij als docent nadruk legt. (Mocht je nog weinig ervaring hebben met het begeleiden van de dialoog, klik dan hier voor vakdidactische uitleg over het aanleren van deze vaardigheid.)

1. De dialoog van het leven

Nadenken over het samenleven van mensen vanuit verschillende religies en niet-godsdienstige levensbeschouwingen. Een vorm die dichtbij ‘filosoferen’ komt. De nadruk ligt op het gesprek.

4. De dialoog met zichzelf

Reflecteren op het eigen denken. Nadenken over wie je bent en wie je wil zijn. De nadruk ligt op persoonsontwikkeling.

Introductie

· Vertel het doel van de les;

· Stel wat vragen rondom muzieksmaak, hiphopmuziek en als laatste of iemand Kaya hiphop kent;

· Laat de clip van Kambilolo zien en bespreek deze op ritme en beeld;

· Geef, afhankelijk van het vakgebied waar vanuit je de les geeft, informatie over de situatie in Kenya (zie theorie Hiphop met een boodschap hierboven onder: Hiphop in Kenia);

· De leerlingen bedenken de gedragsregels die gelden bij het houden van de dialoog. Schrijf deze ergens op zodat ze zichtbaar blijven tijdens de les.

Het Onderwijsleergesprek

· Deel de songtekst van Kambilolo uit. Let op: de vertaling is in het Engels.

· Bekijk nog een keer de clip en laat de leerlingen meelezen.

· In het schema hieronder zie je per vraagtypen verschillende voorbeeldvragen. Het schema is organisch, niet statisch. Je kan dus “bewegen” tussen de verschillende vraagtypen. Dit is afhankelijk van de antwoorden van de leerlingen en waar je een mooi ‘haakje’ ziet. Begin in elk geval deze les met verhelderingsvragen en eindig altijd met een verwerkingsvraag.

Type vragen	Waarom	Doel	Voorbeeldvragen specifiek voor het liedje Kambilolo
Verhelderingsvragen	Informatie Verkennen	Verhelderen	•Waar zingt Katoi over? •Welke zinnen uit de tekst gaan over zijn cultuur? Wat zegt hij hierover? •Waar protesteert Katoi tegen? Waarvan is hij moe? Splits dit uit tussen cultuur, religie, waarden en normen •Licht als docent een aantal zinnen eruit waar symbolische taal gebruikt wordt. Wat bedoelt Katoi hiermee?
Ervaringsvragen	Identificatie Ervaring	Persoonlijke betekenisgeving	•Katoi zingt erover dat ze weer trots moeten zijn op hun eigen cultuur en tradities. Op welke dingen uit jouw eigen cultuur ben je trots? •Hoe zou het komen dat mensen hun tradities/cultuur niet durven uiten in het openbaar? •Op welke manier zie je de strijd en onbegrip waar Katoi over zingt terug in Nederland? •Waar ben jij ‘moe van’ in de samenleving?
Betekenisvragen	Interpretatie Persoonlijk	Persoonlijke betekenisgeving	•Vervolgvraag op bovenstaande: wat deed het met jou? •Welke zinnen uit Kambilolo raken jou en hoe komt dit? •Als jij met Katoi kan spreken, welk advies zou je hem geven? •Ben jij het eens met wat er tot nu toe besproken is of heb je een andere mening om in te brengen?
Levensbeschouwelijke vragen	Verbreding Verdieping	Omgaan met verschillen	•Hoe zouden mensen met verschillende levensbeschouwingen met elkaar samen kunnen leven? •Op welke manier zouden mensen de trots van hun eigen cultuur kunnen uiten? •Hoe zouden de mensen zich voelen “tegen wie” dit liedje bedoeld is? •Wat is uiteindelijk iets dat iedereen binnen een samenleving wil bereiken?
Verwerkingsvragen (eventueel individueel)	Inspiratie	Persoonlijke betekenisgeving	•Hoe kijk je nu aan tegen de situatie die Katoi beschrijft? •Met welke dingen met je het een/oneens uit Kambilolo en/of het gesprek? •Als je nu (opnieuw) een advies kan geven: wat zou je zeggen tegen…? •Welke waarden vind je zelf belangrijk in een samenleving? •Wat neem je mee uit deze les?

De meeste jongeren op de middelbare school luisteren muziek en kunnen in sommige gevallen ook heel goed meezingen met hun favoriete nummers. Maar weten ze eigenlijk wel wat ze zingen?

Een goede songtest is een complexe tekst met tweede taal, symbolisch taalgebruik, cultuur en in het geval van Katoi Wa Tabaka en vele anderen: culturele en religieuze referenties. Aan de hand van de muziek van Katoi Wa Tabaka en het GRIMM, laat je in deze les je leerlingen langzaam los in de teksten van hun eigen favoriete artiesten of in teksten die ze zelf creëren.

Normaliter kan het GRIMM in verschillende fasen gestart worden. De les Hiphop met een boodschap start bovenin bij de Ik-fase. Voor de Ik- en Wij-fase wordt gebruik gemaakt van de muziek van Katoi Wa Tabaka, leerlingen nemen hun eigen songtekst mee voor de Jullie- en Jij-fase.

Doelen van de les:

· De leerlingen herkennen in songteksten culturele- en religieuze referenties.

· De leerlingen verhouden zich ten opzichte van deze referenties.

Benodigdheden:

· Songtekst Kambilolo – gearceerd:

· Post-its (exit-ticket)

· A3-papier voor bij de deur

· Leerlingen nemen een songtest mee van een liedje dat zij goed vinden

· Optioneel: eigen gekozen songtest voor in Wij-fase.

Ik-fase

Instructie

Afhankelijk van de samenstelling van je klas: geef naar eigen inzicht informatie over de verschillende culturele achtergronden die in Kenia met elkaar samenleven. Bespreek de tweestrijd die Keniaanse jongeren hierin voelen. Deze tweestrijd is voor veel jongeren in Nederland herkenbaar, met name op gebied van religieuze opvoeding (als je meer nadruk wilt leggen op dit onderdeel, kijk dan bij de les Steeds een vraagje dieper).

Laat de videoclip Kambilolo zien

Wat zien de leerlingen terug van de inheemse traditie? Wat vinden ze van de muziek?

Modelen

In het document met de Engelse vertaling van het liedje Kambilolo zijn verschillende zinnen gearceerd vanuit verschillende onderwerpen:

Geel = religie

Blauw = protest

Groen = traditie / cultuur

Paars = symbolische taal

Afhankelijk van de beginsituatie van de klas bespreek je het gehele liedje (uitgebreid modelen) of kies je een aantal zinnen (minimaal modelen) uit om als voorbeeld te illustreren. Dit onderdeel vloeit langzaam over in de Wij-fase.

Wij-fase

Begeleide oefening

Ga verder met Kambilolo of kies een ander liedje uit. Het genoemde album To Pimp a Butterfly van Kendrick Lamar heeft een aantal zeer geschikte nummers. Het album heeft een ‘parental advisory’-sticker en veel nummers en videoclips zijn wellicht niet geschikt om te gebruiken binnen het onderwijs. Dit is een eigen keuze. Het is ook mogelijk om een meegenomen liedje van een leerling te gebruiken of zelf een ander nummer uit te kiezen.

Laat leerlingen klassikaal op zoek gaan naar verschillende onderdelen en bespreek dit samen.

Jullie-fase

Samen lezen

Groepjes van 2-4 leerlingen, door docent gemaakt.

De leerlingen werken samen aan één songtekst. Dit kan een songtekst zijn die jij zelf uitkiest of eentje die een leerling uit het groepje heeft meegenomen.

In de groepjes gaan de leerlingen op zoek naar: religie, protest, traditie / cultuur en/of symbolisch taalgebruik.

Moeilijke woorden en/of culturele / religieuze referenties zoeken ze op

Afhankelijk van hoe het gaat, zet je groepsafhankelijke modeling in.

Jij-fase

Zelfstandig

Keuze-opdracht

1. De leerlingen werken zelfstandig verder aan de songtekst die zij mee hebben. Ze geven antwoord op de volgende vragen:

a. Welke vormen (religie, protest, traditie / cultuur, symbolische taal) worden het meest gebruikt

b. Waar gaat het liedje nu precies over (in eigen woorden)

c. Nu je de inhoud van het liedje kent, vind je het nog steeds een goed nummer?

2. De leerlingen schrijven op de melodie van hun eigen gekozen liedje één eigen bedacht couplet. Het couplet bevat één of meer van de volgende onderdelen:

a. Iets waar de leerling trots op is van de eigen cultuur;

b. Iets waar de leerling zich zorgen over maakt in de samenleving / wereld;

c. Twijfels die de leerling heeft rondom waarden en normen.

Evaluatiefase

Groepjes: Bespreek in kleine groepjes de uitkomst van de Jij-fase. 

Klassikaal: Evaluatie op de werkwijze 

Exit-ticket: Laat leerlingen op een post-it schrijven wat ze meenemen uit deze les. Ze plakken de post-it op een poster bij de deur, voordat ze het lokaal verlaten.