Wanneer je door het Nederlandse landschap fietst, zie je in de verte de kerktoren van het volgende dorp. Een perfect ijkpunt van hoever je nog met wind tegen door de polder moet fietsen. In veel dorpen in Nederland, hoe klein ook, staan meerdere kerkgebouwen. De oudere gebouwen reiken met de torens hoog naar de hemel. De steden hebben vaak de Grote Kerk ergens in het centrum staan en vele kleine kerken verspreid door de stad. De kerkklokken geven ieder halfuur de tijd aan. Tijdens het winkelen is die toren juist een handig herkenningspunt om je op te oriënteren als je in een stad loopt waar je de weg niet goed weet.

Klokgelui op zondagochtend geeft aan dat de dienst gaat beginnen. Ook bij bruiloften, begrafenissen en andere rituele handelingen worden de klokken geluid. Nu is dat vanzelfsprekend, maar na de Reformatie mochten katholieken in Nederland twee eeuwen lang niet overal kerken bouwen of hun klokken luiden.

Het kerkgebouw was dé manier waarop dorpen en steden konden laten zien hoe rijk ze waren én dat hun kerk beter was dan die van de buren. Hoe mooier de ramen en hoe hoger de toren, des te rijker de stad of het dorp. Het is te vergelijken met de manier waarop steden nu wolkenkrabbers bouwen als blikvanger. Het is een kwestie van aanzien. Ook bij de Essalam moskee speelde dat een rol.

Aan het einde van de jaren zestig van de vorige eeuw had Nederland extra arbeidskracht nodig. Nederland ging toen arbeidskrachten werven in verschillende landen rond de Middellandse Zee. Mannen van daar kwamen hier werken. Zij werden gastarbeiders genoemd. Hun families bleven in het land van herkomst achter. Na jarenlang gescheiden te hebben geleefd begonnen deze mannen hun familie naar Nederland over te laten komen. Veel van de mensen die hierheen kwamen waren moslim. Zij wilden graag hun geloof belijden. Omdat er in Nederland nog geen moskeeën waren namen moslims oude kantoorpanden, wijkcentra en soortgelijke ruimtes in gebruik als moskee. Deze moskeeën werden vanaf de straat niet herkend als moskee maar hadden wel die functie.
Het is niet zo dat moslims voor het eerst in Nederland kwamen met de komst van gastarbeiders. Sinds de 16e eeuw zijn er handelscontacten tussen Nederland en islamitische delen van de wereld, waardoor moslims sinds die eeuw al in Nederland aanwezig zijn. Daarnaast was Nederland tot 1949 de baas in het grootste islamitische land, het gekoloniseerde Indië (nu Indonesië). Toch werd de eerste moskee pas in 1955 gebouwd, in Den Haag.

De eerdere versie van de Essalam moskee in Rotterdam was een oud gebouw, bedompt en klein. Het gebeurde regelmatig dat mensen tijdens het vrijdaggebed of op speciale feestdagen buiten in de kou moesten bidden. In 2010 had de gemeenschap genoeg geld en mogelijkheden om een échte moskee te bouwen. Na veertig jaar konden ze eindelijk een gebouw neerzetten waar ze trots op waren. In hun euforie riepen de gelovigen dat ze ‘de grootste moskee van Europa’ zouden krijgen. Tijdens de bouw keken buurtbewoners in de wijk Feijenoord vanuit hun flatje bedenkelijk naar buiten. “Die torens reiken hoger dan de lichtmasten van De Kuip,” werd gezegd. Deze twee uitspraken gingen als een lopend vuurtje rond op sociale media en werden opgepikt door de kranten. Ineens was de Essalam moskee in Rotterdam de grootste van Europa! Voor diehard Feyenoordfans was het noemen van De Kuip olie op het vuur. Alles is prima, maar van De Kuip blijf je af! Nog voordat de moskee in gebruik werd genomen waren allerlei partijen boos.
De buurtbewoners maakten zich zorgen om het straatbeeld en het type mensen dat op zo’n grote moskee zou afkomen. Bewoners die al hun hele leven in de wijk woonden hadden de buurt zien veranderen. Rotterdammers en andere Feyenoordfans vielen over de vergelijking met hun Kuip. Voor hen was er niets heiliger dan het heilige gras.

Maar ook moslims waren boos. Zij voelden zich niet welkom in Rotterdam en daarmee in de Nederlandse samenleving. Terwijl Nederland een land is dat zichzelf prijst om zijn vrijheid en tolerantie. Ze maakten toch al jaren deel uit van Nederland? Ook zij hadden het land toch weer helpen opbouwen na de Tweede Wereldoorlog? Dat Nederland spreekt nu in de media over ‘monstermoskee’ en ‘de grootste moskee van Europa in het afvoerputje van ons land’. Daarmee bedoelden de media de wijk in Rotterdam waar de moskee staat. Dit alles gebeurde terwijl de architect Wilfried van Winden bij het ontwerpen een gebouw in gedachten had dat symbool stond voor vrijheid, pluriformiteit en een open samenleving.

Ondertussen is de Essalam moskee al een aantal jaren in gebruik. De buurtbewoners zijn eraan gewend geraakt. Wanneer je een wandeling door de wijk maakt, valt meteen op dat de flatgebouwen hoger zijn dan de minaretten van de moskee. Ook de lichtmasten van De Kuip blijken na meting een paar meter hoger te zijn. Op wedstrijddagen lopen de Feyenoordfans in hun rood-wit-zwarte kleding in groten getale over het spoorviaduct naar De Kuip. Vanaf het viaduct kijken ze uit op de moskee. De fans zingen en praten over voetbal, álle fans. Christenen, moslims, atheïsten, het maakt niet uit, want Feyenoord speelt en ze zijn állemaal op weg naar dezelfde heilige tempel.

En de grootste moskee van Europa? Die staat toch in Moskou (of toch niet?). De grootste van West-Europa dan? Die staat volgens de bronnen in Keulen, Londen, Rome en Rotterdam. Waar staat de grootste moskee dan? De top 10 van de grootste moskeeën staan niet in Europa. De grootste in Mekka kan vier miljoen gelovigen huisvesten. Vier miljoen! De Essalam moskee ongeveer vijftienhonderd. Over het algemeen wordt gezegd dat de Essalam moskee wél de grootste moskee van Nederland is, al is dat ook weer afhankelijk van hoe deze term gebruikt wordt. Gaat het om de grootte van het gebouw, of om de capaciteit? Ter vergelijking: de grootste kerk van Nederland (qua zitplaatsen, niet qua oppervlakte) in Opheusden, Gelderland, heeft plaats voor ruim achtentwintighonderd mensen. Groot… het is een kwestie van wie je spreekt.

Nederland was het eerste land waarin de vrijheid van geweten in de wet werd vastgelegd. Dat gebeurde in 1579 door dezelfde gewesten die in opstand kwamen tegen de katholieke Spaanse koning Filips II. In de overeenkomst die zij sloten werd de eerste aanzet gegeven voor de latere godsdienstvrijheid. Het gaf Nederland tot de dag van vandaag de reputatie van vrije, tolerante samenleving. Of dat waar is is de vraag, ook vandaag de dag.

De 17e eeuw wordt gezien als de bloeiperiode van de Republiek der Verenigde Nederlanden, maar dit gold voor slechts een kleine groep mensen binnen de samenleving. Op religieus gebied was het voor alle niet-calvinistische christenen verboden zich in het openbaar te uiten, laat staan een kerk te bouwen. Overal in Nederland ontstonden zogenoemde schuilkerken. Geloofsgemeenschappen gebruikten zolders, huiskamers en kelders om samen te komen. Rond 1700 waren alleen al in Amsterdam rond de dertig schuilkerken te vinden. Een daarvan was de bekende Ons’ Lieve Heer op Solder aan de Oudezijds Voorburgwal, nu een museum.

Een andere schuilkerk was op een zolder aan de Keizersgracht gesticht door de jezuïeten, een religieuze orde binnen de Katholieke Kerk. Pas zo’n twee eeuwen later, in 1837, konden de jezuïeten op diezelfde plek hun eerste kerk bouwen. Eind negentiende eeuw zochten zij naar een kerkruimte in de dichtbevolkte Jordaan. Ze vonden een mooi pand aan de Rozengracht. Het pand was op dat moment van de Sociaal-Democratische Bond onder leiding van de voormalig protestantse dominee Domela Nieuwenhuis. Onder zwaar protest van de leden droeg de socialistische bond in 1899 de sleutel over aan de katholieke jezuïeten. Die veranderden het pand eerst in een kapel, en jaren later in een grootse kerk vol katholieke pracht en praal. Al was door de naderende ontkerkelijking het einde reeds in zicht.

Door de ontkerkelijking werd de geloofsgemeenschap steeds kleiner en moesten de jezuïeten uiteindelijk in 1971 de deuren van de kerk sluiten. Er kwam in de kerk een tapijtgigant en een muziekinstrumentenwinkel. In 1981 kocht de Turkse moslimgemeenschap van Amsterdam het gebouw en nam het in gebruik als moskee. Omdat de gebedsrichting naar Mekka precies richting het voorportaal wees sloten de nieuwe eigenaars de toegangsdeur af en maakten een nieuwe deur aan de zijkant van het gebouw. Uit protest (of wellicht hoop voor het terugkeren van de kerk) heeft een jaar lang een groep katholieke buurtbewoners voor de deur gebeden. Uiteindelijk verdwenen die biddende groep katholieken, veranderde de oude ingang in een winkelpand en vergat de omgeving dat die grote kerk op de Rozengracht een moskee was. Tot een aantal jaren geleden.

Het gebouw was aan een opknapbeurt toe. Bij de voorbereiding van die renovatie begon de geloofsgemeenschap meteen na te denken over de voordeur. Bezoekers konden vaak de ingang niet vinden omdat deze verscholen zat tussen winkeletalages. De moskee wilde graag meer eenheid creëren met de buurt. De deuren waren al figuurlijk geopend met kunstprojecten, rondleidingen en gesprekken; het werd tijd om dit ook letterlijk te doen. Ondanks de goede bedoelingen stuitte dit idee op problemen. De oudere generatie in het moskeebestuur zag de noodzaak van deze veranderingen niet in; het ging tenslotte al jaren goed. Waarom nu ineens opvallen en naar buiten treden? Zij dachten ‘als de Ander mij niet ziet, dan laat de Ander mij met rust’. Terwijl de jongere generatie graag onderdeel wilde zijn van de Nederlandse samenleving. Zij zagen mogelijkheden om het gebouw met zijn interessante geschiedenis te laten zien aan de buurt, en ook aan toeristen en andere geïnteresseerden. Zij dachten aan een samenwerking met het Anne Frank Huis en de Westerkerk. Drie gebouwen verbonden met drie religies in één stadstour. Dan leren mensen pas echt de multiculturele samenleving van Amsterdam kennen!

Niet alleen binnen de geloofsgemeenschap waren er discussies. De gemeentelijke commissie die de plannen moest goedkeuren zag de noodzaak niet in van een grotere ingang. Zij keurde diverse ontwerpen af. Pas toen bij een van de ontwerpen stond vermeld dat het ook om de brandveiligheid van het pand ging keurde de commissie de verandering van de voorkant goed. Het leek alsof meerdere groepen liever niet wilden dat mensen zien dat er een moskee staat op de Rozengracht. Had de oudere generatie van de moskee een punt? Denken niet-moslims inderdaad ‘als ik de Ander niet zie, dan is de Ander er niet’?
Vierhonderd jaar geleden had Nederland een traditie van schuilkerken. De Ander die tegenover de religieuze hoofdcultuur stond kon zichzelf niet in het openbaar laten zien. De katholieken en niet-calvinistische protestanten hebben uiteindelijk het recht verworven om uit hun schuilkerken te komen. Zij hebben hun plek in de openbare ruimte van Nederland kunnen innemen. Het recht op gelijkheid en emancipatie is daarna opgeëist door andere groepen, zoals vrouwen, atheïsten en homoseksuelen. Nederland is het eerste land waar mensen officieel vrijheid kregen om zich in het openbaar te uiten. Maar wanneer mensen daar gebruik van maken in de openbare ruimte leidt dat nog steeds regelmatig tot ophef.

Samenvoeging van onderzoeksmateriaal van Pooyan Tamimi Arab en Daan Beekers (Tamimi Arab, 2017; Beekers & Tamimi Arab, 2016; Beekers, 2017).

Regisseur Ingeborg Jansen laat in de documentaire met de controversiële titel Hoger dan De Kuip (2010) zien hoe de bouw van de Rotterdamse Essalam moskee tot verdeelde reacties leidt. Over één ding is iedereen het eens: het is de grootste moskee van Europa en de minaretten reiken hoger dan de lichten van de nabijgelegen Kuip! De een vindt dit positief, de ander negatief.

Maar wat blijkt: het is een fabel. Van veel moskeeën in Europa wordt gezegd dat ze de ‘grootste van Europa’ zijn. Sommige zijn ook echt groter dan de Essalam moskee in Rotterdam. Na een simpele meting blijkt dat de minaretten van de Essalam moskee zelfs een paar meter korter zijn dan de lichtmasten van de Kuip. Waar komt dat idee van groot, groter en zelfs grotesk dan vandaan, wanneer het gaat over moskeeën in Europa?

Moskeegangers spreken zelf ook vaak over ‘de grootste moskee van Europa’. Dat is vooral een uiting van trots. De Nederlandse pluralistische samenleving biedt ruimte voor alle wereldbeelden. De scheiding tussen kerk en staat, de gewetensvrijheid én de godsdienstvrijheid die onze rechtsstaat kenmerken, zijn van oudsher bedoeld om protestanten en katholieken de vrijheid te geven hun geloof te belijden. Deze kenmerken van de rechtsstaat gelden voor alle vormen van levensbeschouwing. Behalve traditionele kerkgebouwen zien we daarom nu in ons straatbeeld ook hindoeïstische tempels, boeddhistische meditatiecentra en moskeeën. De vrijheid geeft groepen de mogelijkheid uit de marge te treden en zichzelf te laten zien in de samenleving. En mensen zijn hier trots op. De oude Essalam moskee was zo bedompt en klein, dat gelovigen (vaak de kinderen) buiten moesten bidden. Met de komst van een moskee waar alle gelovigen in zouden passen riepen velen enthousiast dat zij ‘de grootste moskee van heel Europa’ kregen. Deze kreet van blijdschap werd zonder fact checking door alle media overgenomen. Termen als ‘megamoskee’ en ‘monstermoskee’ volgden al snel voor deze en andere moskeeën in Europa. Zo staat ‘de grootste moskee van Europa’ naar zeggen in Keulen, Londen, Rome en Rotterdam. Maar de allergrootste moskee in Europa staat in Cordoba. Het is de gigantische kathedraal de Mezquita (moskee in het Spaans) die in de 8^e-9^e eeuw als moskee is gebouwd door de Moren, die toen in dat gebied de heerschappij hadden. Grootst is dus relatief en naar blijkt ook grotesk.

Veel mensen vinden de traditionele koepel en minaretten van de Essalam moskee niet in het Nederlandse straatbeeld passen. Ze vinden het een uiting van wansmaak en een sneer naar de Nederlandse cultuur. De architect van de Essalam moskee, Wilfried van Winden, is het hier niet mee eens. Bij het ontwerpen luisterde hij naar de opdrachtgevers en probeerde hij ook de idealen van pluralisme en een open samenleving door te laten schemeren. Zijn ontwerpen weerspiegelen een mondiaal ideaal. Een fusion, die juist inclusiever wordt door er niet-Westerse elementen in te verwerken. Dit eclectische idee is ook terug te zien in een ander veel besproken ontwerp van hem: het Inntel Hotel in Zaandam, ofwel de opgestapelde Zaanse huisjes.

De elementen die mensen grotesk en wanstaltig noemen bij de Essalam moskee, worden (na de bouw welteverstaan) juist geprezen in de Westermoskee in Amsterdam. Ondanks protesten voorafgaand aan de bouw, wordt nu gezegd dat daar de bakstenen goed bij de buurt passen. De buurtbewoners daar zijn blij met de komst van de moskee, die ervoor zorgt dat de wijk fijn gemengd blijft nu zich zoveel rijke autochtonen in die buurt vestigen.

De grootste moskee van Amsterdam is (echt waar) de Fatih moskee.  Deze moskee is gevestigd in een voormalige kerk op de Rozengracht, een groot gebouw met twee enorme, statige torens. In 1981 kwam dit gebouw in handen van een lokale Turks-islamitische gemeenschap, die het in gebruik nam als moskee. Sindsdien zijn op de Rozengracht figuurlijk steeds meer de deuren geopend voor zowel moslims als niet-moslims uit de wijk. Tijdens de Museumnacht laat de moskee zichzelf horen; de gebedsoproep weergalmt in de straat als kunstuiting. Verder worden er in de Fatih moskee toneelvoorstellingen, schoolexcursies en kunstexposities georganiseerd. Maar voor bezoekers was het soms lastig om de ingang te vinden.

De gebedsrichting naar Mekka is precies waar de oorspronkelijke ingang van de kerk was. Daarom was sinds de overname de ingang van de moskee een klein onopvallend deurtje aan de zijkant van het gebouw. De voormalige hoofdingang van de kerk werd verhuurd aan een paar winkels. De gedachtesprong naar schuilkerken (of in dit geval een schuilmoskee) is niet vreemd; de moskee was verstopt en viel niemand op.

Toen het pand van de Fatih moskee in 2002 gerenoveerd moest worden vonden de jonge leden uit het bestuur dit een goede aanleiding om de ingang van de moskee ook aan te passen. De tijd was rijp voor een nieuwe, meer uitgesproken ingang, waarin de eigen identiteit en trots naar buiten kon doorstralen. Aangezien het een pand met monumentale status is, kon de Fatih moskee niet zomaar een nieuwe ingang maken. De commissie die de plannen moest beoordelen heeft diverse ideeën geweigerd, zoals twee hoge glazen deuren, een romaanse boog om de huidige ingang en drie losse deuren in dezelfde stijl als de rest van het pand. De commissie gaf dus amper de mogelijkheid om de kleine ingang van de moskee aan te passen. Dat vonden de eigenaars vreemd, omdat bij de Apple-winkel op het Leidseplein wèl grote veranderingen waren aangebracht aan het monumentale pand waarin het zich vestigde. Een grotere, herkenbare ingang van de moskee was blijkbaar niet gewenst, ook al zat er een moskee ín dat grote kerkgebouw, verscholen achter winkels. Pas toen het moskeebestuur een aanvraag deed voor vergroting van de ingang in verband met de brandveiligheid keurde de commissie hun plan goed. Een seculier argument voor een seculiere organisatie. Pragmatisch denken in plaats van emotioneel.

Eén ding is duidelijk. De bouw en verbouw van moskeeën in Nederland doet een hoop stof opwaaien. Ondanks de vrijheid, het pluralisme, de tolerantie en de ontkerkelijking blijken de meeste Nederlanders (los van sociale status, huidskleur, geloofsovertuiging of gender) een mening te hebben over religieuze gebouwen. Ook mensen die geen binding hebben met zo’n gebouw hebben er vaak een mening over; zij kijken ernaar als onderdeel van het straatbeeld. De vraag is: moet de eigenaar rekening houden met al die meningen?
In ieder geval is het slim om bij de bouw van een moskee niet meer te roepen dat het om ‘de grootste moskee van Europa’ gaat. ‘De mooiste moskee van Europa’ valt wellicht beter bij het grote publiek. “In het echt kan er maar één moskee de grootste van Europa zijn, maar de verbeelding kent die beperking niet. Als de populistische verbeelding zegt dat de minaretten van de Essalam moskee hoger zijn dan de lichtmasten van De Kuip, dan is dat invloedrijker dan de feitelijke vaststelling dat dat niet zo is” (Tamimi Arab, Megamoskeeën, 2017, p. 80).

Op de achtereenvolgende pagina’s zijn artikelen te vinden die geschikt zijn voor leerlingen om te gebruiken omtrent dit thema. Hieronder volgen de titels en naam van media.

Grootste moskee West-Europa geopend in Rotterdam – NRC.nl (Seegers, 2010). Detail: op de afbeelding is op de achtergrond de minuscule Kuip te zien.

Documentaire: Mijn moskee is top – NTR (2012). https://ntr.nl/Mijn-moskee-is-top/148/detail/Mijn-moskee-istop/NPS_1202470#content

Al Abdalla, S. (2019, februari 23). De eerste moslims in Nederland. Opgeroepen op november 4, 2019, van Net in Nederland: https://www.netinnederland.nl/informatie/nieuws/2019/de-eerste-moslims-in-Nederland.html

Algemeen Dagblad (Red.). (2015, september 23). Moskou opent grootste moskee van Europa. Opgeroepen op november 4, 2019, van AD.nl: https://www.ad.nl/buitenland/moskou-opent-grootste-moskee-van-europa~a181d1d2/

Beekers, D. (2017). Rode burcht, Jezuïetenkerk, moskee. In O. Verkaaik, Gods huis in de steigers (pp. 193-217). Amsterdam: Uitgeverij AUP.

Beekers, D., & Tamimi Arab, P. (2016). Dreams of an Iconic Mosque: Spatial and Temporal Entanglements of a Converted Church in Amsterdam. Material Religion, 12(2), 137-164.

Bonjour, S. (2008). Ambtelijke onmin rond gezinnen van gastarbeiders. Tijdschrift van sociale en economische geschiedenis, 5(1), 101-127.

Bouwman, W., van Eijnatten, J., Kootte, T., van der Laan, M., van Lieburg, F., Schriemer, I., & Staal, C. (Red.). (2010). Geschiedenis van het christendom in Nederland. Zwolle: Uitgeverij Waanders; Museum Catharijneconvent.

De Boer, G. (2018, februari 22). Oproep tot gebed vanuit de Fatihmoskee (Rozengracht – Amsterdam). Opgeroepen op november 18, 2019, van YouTube: https://www.youtube.com/watch?v=4qGnWG2Xn4I

Jansen, I. (Regisseur). (2010). Hoger dan de Kuip [Film].

Kennedy, J., & Valenta, M. (2006). religious pluralism and the dutch state: reflections on the future of article 23. In W. van de Donk, A. Jonkers, G. Kronjee, & R. Plum (Red.), Geloven in het publieke domein: verkenning van een dubbele transformatie (pp. 337-351). Amsterdam: Amsterdam University Press.

Koops, A. (2012, juni). Dialoogvaardig: Een didactiek voor het begeleiden van dialogen in het onderwijs. Narthex, 36-41.

Meijer, M. (2019, oktober). Leerlingen zelf leren dialogiseren. Narthex, 19, pp. 50-57.

Mijn moskee is top (2012). [Film].

Recklessnutter. (2015, februari 6). Westermoskee Amsterdam – een impressie. Opgeroepen op januari 2, 2020, van YouTube: https://www.youtube.com/watch?v=4nOJjCpTcBw

Religious Matters. (2019). Over ons. Opgeroepen op oktober 22, 2019, van Religious Matters in an Entangled World: https://religiousmatters.nl/over-ons/

Rijnmond. (2010, december 17). Essalam-moskee in gebruik genomen. Opgeroepen op november 18, 2019, van YouTube: https://www.youtube.com/watch?v=9nm9Eb497Wg

Seegers, J. (2010, december 17). Grootste moskee West-Europa geopend in Rotterdam. Opgeroepen op november 4, 2019, van NRC.nl: https://www.nrc.nl/nieuws/2010/12/17/grootste-moskee-west-europa-geopend-in-rotterdam-a1461859

Tamimi Arab, P. (2017). Megamoskeeën. In O. Verkaaik, Gods Huis in de steigers: religieuze gebouwen in ontwikkeling (pp. 55-82). Amsterdam: Uitgeverij AUP.

Tamimi Arab, P. (2017, november 6). Moskee komt uit de kast, een recht voor iedereen. Opgeroepen op oktober 22, 2019, van Nieuw Wij: https://www.nieuwwij.nl/opinie/moskee-komt-kast-recht-iedereen/

Tamimi Arab, P. (2018, juni 27). What does the story of one building tell us about the future of religion. Opgeroepen op oktober 22, 2019, van YouTube: https://www.youtube.com/watch?v=gunssKR-jYg

De gemoederen kunnen hoog oplopen bij dit onderwerp, vandaar dat is gekozen om dit onderwerp te koppelen aan de dialogische vaardigheid. De leerlingteksten bij dit lesmateriaal behandelen ieder een deelperspectief over het onderwerp en zijn expres provocerend geschreven, zodat ze weer- of bijstand bij jongeren opwekken. Hierdoor wordt de dialoogvaardigheid van de leerlingen extra uitgedaagd.

Niets van de onderstaande uitspraken of teksten is verzonnen door de auteur. Alle informatie komt vanuit de wetenschappelijke onderzoeken of media. Om de teksten leesbaar te houden voor jongeren is de annotatie uit de teksten weggelaten.